صورتک‏های آفريقايي

زهرا کرامت

آفريقا به عنوان خاستگاه نوع بشر قاره‏اي با قدمت تاريخي و دومين قاره وسيع جهان است.
اين قاره داراي کشورها و نواحي متفاوت با فرهنگ‏هاي گونه‏گون است که محيط زيست مردمان و هنرهاي مختلف آنان محصول اين تنوع نژادي ومنطقه‏اي مي‏باشد.
در نتيجة زبان‏هاي مختلف و اديان گونه‏گون, سازمان‏هاي اجتماعي متفاوت اعم از نوع متمرکز آن مثل جوامع سلطنتي که حتي دربار هم ‏دارند يا انواع گردهمايي‏هاي قبيله‏اي که عمدتاً تحت نظارت انجمن خردمندان کهن سال است، در اين قاره يافت مي‏شوند. تنوع فرهنگ باعث تنوع در هنر مي‏گردد و از اينرو گونه‏گوني هنر بدلايل تفاوت‏های زيستي بسيار چشمگير است؛ به طور نمونه مردماني که دائم در حال کوچ کردن و جابجايي‏اند طبيعتاً هنر خويش را با خود حمل مي‏نمايند. پس کارهاي هنري چون جواهرات، لباسها و... که عموماً شخصي و وابسته به جسم است در اين فرهنگ مشاهده مي‏شود. در حاليکه
يکجانشينان بدليل استقرار قادرند که دست به ساختن يادمان‏ها، چون پيكره، ماسک، نقاشي و حتي معماري بزنند که خود اين تفکيکها منجر به تنوع بيشتر در آثار هنري مي‏گردد.
مهارت هنرمندان آفريقايي فقط بوسيله نگاه بينندگان مشخص مي‏شودـ يعني حاميان هنر آفريقايي يا منتقديني که به جهت مهارتشان در امر زيبايي‏شناختي مي‏تواند کارها را ارزيابي نمايند.
زيبايي‏شناختي ممکن است به مفاهيم يا شکل‏هايي در هنر اطلاق شود که به نحوي باعث ايجاد حرکتي در بينندگان شده و موجب برآورده شدن خواسته‏هايشان گردد و يا اينکه به ارج نهادن آنان به يک تجربه هنري بيانجامد. 
البته ارزش نهادن بر زيبايي در سطوح مختلفي چون نوع شخصي، خانوادگي، اجتماعي، فرهنگي مبادلات فرهنگي و حتي جهاني نمايان مي‏شود. مردم آفريقا اساساً هنر خود را بر پاية آنچه که مورد ارزيابي همگان است ارج مي‏نهند.
زمينة اصلي هنر آفريقا، همانا انسان است و اين بدو شکل عنوان شده است. يکي رابطة فرد با فردِ ديگر در اجتماع و ارتباطات فيمابين آنان و ديگري وابستگي انسان به نياکانش است که اهميت پيدا مي‏کند. اينجا ديگر ارتباط فرد با والدين، اجداد ـ اعم از زنده يا مرده ـ تعيين کننده بوده و مسئله پيوند روحي فيمابين بر اساس شجرة خانوادگي و حتي قبيله‏اي مهم جلوه مي‏کند. اين پيوند ناگسستني در مسئله پيوند روحي و ساختن «ماسک» و برگزاري جشن‏هاي آئيني که به افتخار دودمان و پيشينيان برپا مي‏شود کاملاً خودنمايي مي‏کند. و در ارتباط با اين مفاهيم است که مي‏بينيم حتي بر روي «ماسکها» مرتبه اجتماعي و موقعيت والاي آنان نگاشته شده است.
هنر آفريقايي متضمن تفکرات فلسفي مي‏باشد و برخلاف اينکه تصور مي‏گردد که هنري خشن، بومي و ابتدايي است مي‏بايست گفته شود، اساساً هنر آفريقايي هنري است تفکراتي و شايد حتي بهتر است بگوييم، آفريقا با هنرش فکر مي‏کند.
هنر آفريقايي اصولاً «مفهومي» است تا استدلالي. اين هنر، عقايد تفکرآميزي را در مورد جهان پيرامون ارائه مي‏کند که بسيار بيشتر از مسائلي است که مي‏توانيم بوسيلة حواس خويش دريافت داريم.
پس اين هنر ضمن اجين شدن با مسائل زندگي معمولي و روزمره، موارد روحي و روحاني مبتلا به جوامع انساني را با تفکر  متافيزيكي بررسي مي‏نمايد.
حال مي‏خواهيم به کاربرد وسيلة «ماسک» در آفريقا توجه بيشتري داشته باشيم. معمولاً يکي از موارد استفادة ماسک تفکيک و تشخيص افراد و گروه‏هايي است که مالكيت «ماسک» را دارا مي‏باشند، زيرا که کيفيت زيباشناختي هر ماسک معرف ذوق و درک صاحب آنست و در آفريقا ماسکها و برخورداريشان از کيفيت بالاتر وسيلة تشخيص مي‏باشند.
ماسکها مشخصة استفاده از مواد متعدد در سطحي وسيع مي‏باشند که اسباب آفرينش آثار مختلط و به عبارتي «آسامبلاژ» نيز مي‏گردند. ماسکها با مواد متفاوت از جمله چوب، پارچه، رنگينه‏ها و فلز ساخته مي‏شود. البته معلوم است که مواد و اشکالي که در اين نوع محصولات به کار رفته و به چشم مي‏آيند. براي اهل پژوهش و خبرگان، امر نشانگر نمادهاي مذهبي و مفاهيم نمادين است.
گرچه شيوه‏هاي گوناگون هنر در آفريقا بر اساس شناخت فرهنگ‏هاي ويژه طبقه‏بندي مي‏گردد، اما اين بدين معني نيست که هر منطقه‏اي داراي نوعي از شيوه‏هاي کاريست که در درون فرهنگ ويژه يافت می شود و از تشابهات خاصي پيروي مي‏کنند بلکه اين امکان وجود دارد که حتي شيوه‏هاي متفاوت را هم در داخل يک فرهنگ خاص پيدا نمود و يا اينکه مي‏توان اثري را مشاهده کرد که همگوني‏هاي مشترکي را با ديگر کارها دارا مي‏باشد.
بديهي است که اغلب هر استاد کاري شيوة مخصوص به خود را داشته و آثارش توسط مردماني که به همان فرهنگ تعلق دارند، قابل دريافت مي‏باشد.
علت اينکه هنرمندان آفريقايي بندرت به نام شناخته شده‏اند، اينست که عموماً کساني که اشياء و آثار را جمع‏آوري مي‏کنند بهيچوجه در بند اسم هنرمند نبوده بلکه صرفاً به مکتبي که اثر به آن تعلق داشته توجه مي‏نموده‏اند.
هنرمند آفريقايي همانقدر خلاق است که ديگر    هم قطارانش در ساير نقاط کره خاکي.
موضوع ماسکها باعث می شود که احساسات دروني و عکس‏العمل‏هاي بينندگانش را اعم از ترس، شادي و... بر‏انگيزاند. از اينرو هنرمند اعضاء بدن و جزئيات صورت را پيچ و تاب داده و با چرخاندن و تاباندن شکلها يا گود کردن يک چشم و يا باز نمودن دهان براي نماياندن يک سري دندان مهاجم مي‏بايست به اين ايده دست يابد.
در آفريقا هنر با کليه وجوه اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، سياسي و ديني جامعه در هم تنيده است و البته اين بخش مسئله مانع از اين نيست که کيفيت زيباشناختي يک اثر هنري مورد توجه قرار نگيرد بلکه مقدار نيروي تجسمي در اثر است که پايه اصلي و محک سنجش ارزش کار به شمار می آيد.