دكتر محمد معين
بزرگ مردي از سلاله ي " فرهنگ"
برگرفته از: مجله ي رشد آموزش ادب فارسي
دكتر محمد معين، روز دوشنبه، نهم ارديبهشت 1297 ه .ش در رشت چشم به جهان گشود.در شش سالگي مادر، وپنج روز بعد نيز پدرش، شيخ ابوالقاسم كه ازطلاب علوم ديني بود، را از دست داد، از اين رو، تربيت او را جد پدري اش، شيخ محمد تقي معين العلما كه از روحاني‌هاي بزرگ وبه نام بود، برعهده گرفت.
دكتر معين، تحصيل خود را از مكتب خانه شروع كرد وپس از تغيير شيوه ي مكتب خانه‌اي به مدرسه، سال ششم ابتدايي را در رشت .در سال 1304 ودوره ي اول متوسطه را درهمان شهر، در سال 1307 طي كرد واز آن جهت كه كلاس پنجم متوسطه در رشت داير نشده بود. از طريق اداره ي معارف گيلان، به همراه چند نفر ديگر، انتخاب، وبا پرداخت مقرري ماهانه به آن ها، به تهران اعزام شد. بدين ترتيب، معين دوره ي دوم متوسطه را در رشته‌اي ادبي، در دبيرستان دارالفنون تهران ودر سال 1310 به پايان برد. وي، سپس در رشته ي ادبيات وفلسفه ي دارالعلمين عالي مشغول به تحصيل شد ودر سال 1313 ليسانس خود را با نوشتن رساله‌اي به زبان فرانسه درباره ي " لوكنت دوليل " شاعر فرانسوي قرن نوزدهم وبنيان گذار مكتب ادبي " پارناس " اخذ كرد.
استاد، دوره ي شش ماهه ي دانشكده ي افسري احتياط را در شش ماه اول سال 1314 گذراند ودر مهر ماه همان سال، به عنوان دبير در اهواز مشغول به خدمت شد وبر اثر لياقت، پس از سه ماه به رياست دانشسراي شبانه روزي عالي منصوب گرديد وضمن عضويت تحقيق اوقاف استان ششم، به رياست پيشاهنگي وتربيت بدني اين استان نيز برگزيده شد.
وي در همين مدت به صورت مكاتبه‌اي، به فراگيري، روان‌شناسي عملي (خط‌شناسي، قيافه‌شناسي، مغزشناسي)، از آموزشگاه روان‌شناسي بروكسل بلژيك پرداخت .او، با تسلطي كه به زبان عربي داشت، كتاب " علم النفس وآثاره في التربيه والتعليم " تاليف استادان مصري " علي الجارم "و" مصطفي امين " را در سال 1316 در اهواز چاپ كرد، دكتر معين در سال 1318 به تهران منتقل شد وضمن تصدي معاونت اداره ي دانشسراهاي مقدماتي و تدريس در دانشسراي عالي، تحصيل در دوره ي دكتري زبان وادبيات فارسي، كه اساسنامه ي آن در سال 1316 به تصويب شوراي دانشگاه رسيده بود .را آغاز كرد وسرانجام، روز سه شنبه، هفدهم شهريور 1321، با گذراندن رساله‌اي تحت عنوان " مزديسنا وتاثير آن در ادبيات فارسي " به عنوان اولين دكتراي زبان وادبيات فارسي، فارغ التحصيل شد. جلسه ي دفاعيه ي دكتر معين با حضور دكتر علي اكبر سياسي، وزير فرهنگ وقت، استاد پور داوود، استاد راهنماي رساله، ملك الشعراي بهار وجمعي از اساتيد دانشگاه ودانشجويان وبا قرائت، نظر كتبي استادان بديع الزمان فروزان فر وفاضل توني كه به دليل مسافرت حضور نداشتند، برگزار گرديد ورساله ي دكتر معين با درجه ي " بسيار خوب " پذيرفته وتصويب شد.پس از اين دكتر محمد معين به عنوان دانشيار وسپس در سمت استاد كرسي " تحقيق در متون ادبي " در دانشكده ادبيات ودانشسراي عالي به تدريس پرداخت .
دكتر معين، در همين سال ازدواج كرد كه حاصل آن چهار فرزند بود .استاد علاوه بر شركت در كنگره‌ها، انجمن‌ها ومجالس علمي داخلي، با آشنايي اي كه به زبان‌هاي انگليسي، فرانسه، عربي وبرخي از زبان‌هاي ايران باستان داشت، براي شركت و سخنراني در محافل علمي، مطالعه وتحقيق، به كشورهاي خارجي، از جمله آمريكا، آلمان، فرانسه، انگلستان، بلژيك، هلند، سوئيس، سوئد، ايتاليا، فنلاند، شوروي، تركيه، هند و پاكستان دعوت ويا از طرف دولت، اعزام گرديد .
دكتر معين، پس از مصوبه ي مجلس ملي در سال 1324 مبني بر اختصاص بودجه‌اي براي چاپ ونشر لغت نامه ونيز همكاري عده‌اي از اساتيد دانشگاه ودانش پژوهان با علامه دهخدا در تكميل لغت نامه، در همين سال با معرفي وزارت فرهنگ به همكاري با دهخدا (ت 1256، ف 7/12/1334 ه .ش) پرداخت .
دهخدا در بستر بيماري، طي وصيتي، كه بر روي تكه كاغذي كوچك نوشت واكنون جزو اسناد تاريخي مجلس شوراي اسلامي است، تكميل وچاپ لغت نامه را به دكتر محمد معين، كه با علاقه وتلاش خودتوانسته بود اعتماد واطمينان دهخداي سخت گير را به خود جلب كند، واگذار كرد، واين دكتر معين بود كه هفتصد صفحه از اين اثر را شخصاً تاليف كرد ونه هزار صفحه از مطالب تاليف شده توسط ديگر مولفان را بازبيني و تصحيح نمود وبا تصدي رياست لغت نامه، كه از سال 1337 به صورت سازمان مستقل به دانشكده ي ادبيات دانشگاه تهران منتقل شده بود، به سرپرستي وهدايت كار پرداخت .
علي اسفندياري، متخلص به نيما (ت 1276، ف 16/10/1338 ه.ش) نيز، بدون اين كه معين را ديده باشد، وي را در وصيت خود " مثل صحيح علم ودانش) خطاب كرد واو را قيم فرزندان طبع خود نمود، واين چنين بود كه معين، با همه ي مسئوليت‌ها ومشغله هايش، در سال بعد " افسانه ورباعيات " و" ماخ اولا" ي نيما را با همكاري آل احمد ودكتر جنتي عطايي، طبق وصيت نيما، به چاپ رساند، اما دامه ي راه وبيماري ومرگ؟!
علاوه بر اين دكتر معين اكنون 23 كتاب در حوزه ي تصنيف و تاليف، پنج كتاب در حوزه ي تصحيح، چهار كتاب در حوزه ي ترجمه وحدود يك صد مقاله در زمينه‌هاي ادبيات وزبان، تاريخ و فرهنگ، كتاب‌شناسي فلسفه ومذاهب ورجال را در كارنامه ي خود دراد. قابل توجه است كه يكي از اين كتاب‌ها، " برهان قطع " اثر " محمد حسين بن خلف تبريزي " است كه معين در تصحيح وتحشيه ي آن (از ذكر وجه اشتقاق وتركيبات لغات تا شرح لغات واعلام وآوردن شواهد وافزودن لغات واعلام وتصوير ونقشه وجدول و...) از هفت نسخه ي خطي وچاپي اين اثر وبيش از 343 ماخذ فارسي وعربي استفاده كرده است .
يكي ديگر از اين آثار، حاصل عمرش، فرهنگ فارسي است .ريشه ي انديشه ي تاليف چنين فرهنگي در وجود دكتر محمد معين را بايد در علاقه، تحصيلات، همكاري با لغت نامه، پژوهش‌ها و احساس وظيفه‌اش در قبال فرهنگ وجامعه جست .به هر حال، اين انديشه كه با جمع آوري 000/500/1 فيش از متون ومكالمات فارسي، شكلي عملي به خود گرفته بود، به ديدار با فرهنگ نويسان خارجي، مطالعه وياد داشت برداري در مراكز مطالعاتي كشورهاي مختلف، تشكيل " سازمان فرهنگ فارسي " و جذب بيش از 400 دانشجو و 40 موسسه ي همكار انجاميد. قرار داد اين فرهنگ، با پيش بيني يك جلد 1500 تا 1600 صفحه‌اي شامل لغات، اعلام ونقشه‌ها وتصاوير رنگي در پانزدهم شهريور 1337 با ناشر امضاشد، و كار، با استاد معين داراي پشتكار، علاقه، وسواس علمي وسخت گير وبه ندرت تند وسعت يافت وبيش از آن چه تصور مي‌گرديد، زمان برشد. در حساسيت و وسواس علمي استاد معين همين‌ها بس كه ناشر حتي مجبور به ارسال نمونه صفحات سه چهار بار غلط‌گيري وتصحيح شده، به كشور محل مسافرت وي مي‌شد تا معين تصحيح نهايي را هم شخصاً انجام دهد، ونيز اين كه مديران دو چاپخانه متصدي چاپ فرهنگ معين، كه از سخت‌گيري‌ها وتصحيح‌هاي چند باره ي استاد .
آن هم با امكانات چاپ ونشر آن روزگار، به ستوه آمده بودند، بارها قصد تعطيلي كا راكردند كه با پا درمياني ناشر، عبدالرحيم جعفري، مدير انتشارات امير كبير، موضوع خاتمه يافت .اما بايد اين وقايع را از زاويه ي مشقت هايي كه معين متحمل مي‌شد نيز نگريست .
به اين مشقت‌ها نيز بيفزاييد كه معين، معين معلم وارسته وموقر ومتواضع، كارگر چاپخانه را، كه از سخت‌گيري‌هاي او به تنگ آمده ومعترض بود، براي استمالت ودلگرمي به ادامه ي كار، به خانه مي‌برد وبا او ناهار مي خورد.
كار، وسعت يافت .جلد اول در تابستان 1342 وجلد دوم وسوم وپنجم( جلد اول اعلام) بااندك تفاوت زماني، در سال 1345 انتشار يافت. در اين هنگام معين از طرف دولت براي برگزاري كنفرانس هايي جهت شناساندن ايران به دانشمنداني كه در تركيه جمع شده بودند، به همراه دو نفر از همكاران خود به آن كشور سفر كرده بود وپس از ده روز كار مداوم، كه حتي فرصت استراحت چند ساعته در شبانه روز را از او گرفته بود، هشتم آذرماه 1345 به تهران بازگشت وبدون استراحت رهسپار دانشگاه شد.
روز نهم آذر، درحالي كه مي‌خواست موافقت خود را با تقاضاي يكي از دانشجويان دوره ي دكتري اعلام كند، دچار سكته ي مغزي شد وبه بيمارستان آريا انتقال يافت، دكتر معين تا چند روز قادر به صحبت بود .پس از آن بيهوش شد وبا تمام سعي وتلاشي كه پزشكان ايراني به كار بستند، نتيجه‌اي عايد نگرديد.
بنابراين، دو پرفسور وجراح مغز از شوروي وپنج تن ديگر از انگلستان براي درمان، استاد به ايران آمدند كه باز هم نتيجه‌اي در برنداشت .در چهاردهم مرداد 1346، دكتر معين با همان حالت بيهوشي به بيمارستان نوتردام شهر مونترال كانادا اعزام كردند.
در مدت سه ماه كه استاد درآن جا بستري بود، سه بار علم جراحي روي مغز وي انجام شد، اما باز هم تقدير اين طور رقم زده بود كه اين معالجات بي نتيجه بماند. در پانزدهم آبان 1346، استاد از كانادا به ايران برگردانده شدودر اتاق 314 بيمارستان فيرزگر تهران بستري گرديد.
واما نشر فرهنگ معين، در طول بيماري دكتر معين در ابتداي بيماري استاد، حروف چيني وچاپ جلد چهارم به صفحه ي 5168 رسيده بود وبقيه ي فيش‌هاي اين جلد نيز آماده بود وفقط نياز به بررسي نهايي داشت، اما فيش‌هاي جلد ششم (جلد دوم اعلام) آماده نبود .
دكتر سيد جعفر شهيدي، معاون سازمان لغت نامه وهمكار دكتر معين در فرهنگ فارسي، با تقاضاي برادر دكتر معين، مهندس علي معين وهمسر آن استاد براي تكميل فرهنگ موافقت كرد و با تمام مشغله‌ها وتالمات روحي اي كه به سبب بيماري معين براو عارض شده بود، اين راه خطير را ادامه داد .وبدين ترتيب پس از سه سال تلاش دكتر شهيدي، يعني در سال 1347، جلد چهارم فرهنگ انتشار يافت وجلد ششم آن نيز در سال 1352 به چاپ رسيد. اين گونه، نشر فرهنگ فارسي معين از زمان انعقاد قرارداد تا چاپ كامل، شانزده سال به طول انجاميد .
استاد معين همچنان در حالت بيهوشي واغما بود .چهار سال و هفت ماه تلاش براي مرگ وزندگي! بدون ادراك، ساكت وبي تحرك، باجسمي سرد وچشماني حيران ودوخته به نقطه‌اي ؛ چشماني كه تا ديروز عاشقانه دور سطور مي‌گشت ؛ وسرانجام، استاد درحالي كه وزنش به حدود 17 كيلو رسيده بود، ساعت 11 روز يك شنبه سيزدهم تيرماه 1350 در بيمارستان فيروزگر با خاك وخاكيان وداع كرد.
جسد آن استاد بزرگ از طريق فرودگاه مهرآباد به رشت انتقال يافت وروز چهاردهم تيرماه در مقبره ي خانوادگي، در آستانهي اشرفيه به خاك سپرده شد، روحش قرين رحمت واسعه ي الهي باد .
ازشمار دو چشم يك تن كم وز شمار خرد، هزاران بيش
منابع
1- كارنامه دكتر معين، عبدا... نصري، انتشارات امير كبير، چاپ دوم، تهران 1357
2- در جستجوي صبح، خاطرات عبدالرحيم جعفري، بنيان گذار موسسه ي انتشارات امير كبير،
عبدالرحيم جعفري، انتشار روزبهان، چاپ اول، تهران 1383، ج 1؛ صص 570 - 547 .
3- مجله ي رشد آموزش ادب فارسي، سال ششم، شماره ي 24؛ بهار 1370 ؛ گفت وگو با خانم دكتر مهين دخت معين ص 4 .
0 نظرات:
ارسال یک نظر